Kolejnym rodzajem prezentowanych nazw miejscowych opartych o kryterium znaczeniowe są nazwy kulturowe bądź kulturalne. Nazwy te swoją genezę znajdują w wyrazach pospolitych oznaczających dzieła rąk ludzkich bądź urządzenia, instytucje oraz wytwory kultury społecznej i duchowej. Można z nich wyodrębnić nazwy związane z gospodarką leśną i rolną (Ożarów, Łaz, Niwa), formami lub metodami osadniczymi (np. Nowosiółki, Gródek), instytucjami i urządzeniami społecznymi (np. Nowy Targ, Środa Wielkopolska, Ligota Książęca) czy kultem religijnym (np. Poświętne, Bożepole Szlacheckie). W opracowaniach spotyka się również ogólniejszy podział na nazwy tworzone od wyrazów z zakresu kultury materialnej i nazwy powstałe od słownictwa związanego z kulturą społeczną i religijną.
Kulturowe nazwy miejscowe występują zarówno w postaci nazw prymarnych (np. Dwór, Młyn), nazw derywowanych (np. Trzebnica, Siedliska), jak i nazw złożonych z co najmniej dwóch członów (np. Stara Wieś, Suchowola). Do XIV wieku nazwy te były rzadkie i rozproszone, wzrost popularności notuje się wraz z rozwojem wytwórstwa oraz życia duchowego i społecznego. Obecność kulturowych nazw miejscowych na mapie Polski jest zauważalna i trwała, ponieważ toponimy te powstawały we wszystkich okresach historycznych, również współcześnie.
Omawiając kategorię nazw kulturowych warto wytłumaczyć znaczenia kilku słów, które są ich składowymi bądź które stanowią te nazwy w całości. Warto zacząć od nazw typu Wola, Ligota nawiązujących do średniowiecznego zwyczaju wolnizny (również ‘lgota’, czyli ‘ulga’), zgodnie z którym mieszkańcy danych miejscowości zwolnieni byli przez jakiś czas z różnego rodzaju opłat/podatków. Wiele nazw miejscowych pochodzi od następujących słów: ‘majdan’, czyli 'miejsce, gdzie karczuje się las i obrabia drewno’ i 'plac we wsi, obozie wojskowym lub warowni’, ‘łęg’, czyli ‘podmokła łąka’ bądź ‘las liściasty o gęstym poszyciu i bogatym runie’, ‘bugaj’ – 'zakręt, zakole rzeki’, a w niektórych gwarach 'las liściasty’, grąd – 'las liściasty lub mieszany z przewagą dębów i grabów’ bądź ‘łąka lub pastwisko wysoko położone na stokach górskich lub pochylonych równinach’, ‘niwa’, czyli 'pole; to co się styka z polem’, ‘nowina’ – 'grunt świeżo wzięty pod uprawę’, ‘łaz’ – 'miejsce po wykarczowanym lesie’, ‘pień’, czyli ‘ul’ bądź ‘fragment drzewa’, ‘porąb’, czyli 'miejsce w lesie, gdzie wycina się lub wycięto drzewa’ – słowo to można łączyć z wyrazem ‘żar’, które wskazuje na miejsca wypalania drzew i roślinności.
Dopełnieniem treści posta są mapy ukazujące rozmieszczenie nazw miejscowych mających związek z wyrazami ‘wola, ligota’, ‘majdan’, ‘dwór’, ’porąb’, ‘święty’, ‘dobro’. Podkreślić jednak należy, że to skromny wycinek toponimów o charakterze kulturowym. W opracowywanym przez nas atlasie znajdzie się ich o wiele więcej.
Czy przy chodzi Wam na myśl jakie mogą być wśród nich?
_______
Wszystkie nasze mapy są dostępne w pełnej rozdzielczości na naszej stronie internetowej: https://atlas2022.uw.edu.pl/materialy-edukacyjne/mapy/