„Mieszkańcy będą wezwani do wypowiedzenia się przez głosowanie poszczególnemi gminami (Gemeinde), czy życzą sobie, aby poszczególne gminy, na tej przestrzeni leżące, należały do Polski albo do Prus Wschodnich” – tak brzmiał Artykuł 96 Traktatu Wersalskiego podpisanego 28 czerwca 1919 roku i kończącego I wojnę światową, a tym samym ustanawiającego nowy ład polityczny na mapie Europy. Głosowanie ludności Warmii, Mazur i Powiśla odbyło się 11 lipca 1920 roku. Wyznaczono dwa okręgi wyborcze: warmińsko-mazurski z siedzibą w Olsztynie i kwidzyński z siedzibą w Kwidzynie (dla Powiśla – obszaru nadgranicznego, biegnącego wzdłuż Wisły). Rzućmy teraz okiem na mapę. To, co rzuca nam się najbardziej w oczy, to ogromny rozdźwięk między wynikami spisu z 1910 roku, w którym duża część ludności zadeklarowała język polski jako główny, a rezultatem plebiscytu.
Wyniki głosowania stają się bardziej zrozumiałe choćby po uwzględnieniu kontekstu trwającej wówczas wojny polsko-bolszewickiej. 4 lipca o świcie, a więc na niecały tydzień przed planowanym terminem plebiscytu, ruszyła ofensywa bolszewickego Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego. Położenie, w jakim znaleźli się polskojęzyczni mieszkańcy ziem objętych głosowaniem w obliczu szansy na dołączenie do osłabionej i narażonej na przegraną Polski, było nadzwyczaj trudne. Polacy w kraju obawiali się z kolei niemieckich akcji propagandowych i fałszowania wyników. “Całe społeczeństwo stając w obronie swych granic zachodnich podniosło na masowych wiecach, odbywających się na wszystkich ziemiach polskich, protesty i rezolucje, domagające się odłożenia terminu plebiscytu (…)” – pisano w “Monitorze Polski” (R. 3, nr 155 z dn. 13 lipca 1920). Z odezwą do parlamentarzystów państw sprzymierzonych zwrócił się także Sejm. “(…) [P]lebiscyt ten ma się odbyć już 11 lipca, w warunkach, które urągają pojęciu wolności i swobody głosowania – podawała “Gazeta Warszawska”. – Kiedy do tego dodamy nasze dzisiejsze położenie polityczne i wojskowe, (…) można z góry przewidzieć, że głosowanie 11 lipca wypadnie przeciw Polsce. Należy więc uczynić wszystko, co jest w ludzkich siłach, ażeby temu nieszczęściu zapobiedz, a decyzję odwlec do czasów sposobniejszych” (R. 140, nr 184, s. 2, z dn. 8 lipca 1920). Czynników, które złożyły się na niepomyślny dla Polski wynik akcji plebiscytowej, było jednak znacznie więcej. Zalicza się do nich m.in. ściągnięcie przez Niemców ok. 150–200 tys. emigrantów, którzy uczestniczyli w głosowaniu, niski poziom świadomości narodowej wśród polskojęzycznych mieszkańców terenów objętych plebiscytem czy błędy organizacyjne strony polskiej. Ostatecznie Polsce przypadły trzy gminy na obszarze warmińsko-mazurskim, zaś w okręgu kwidzyńskim – pięć. Część miejscowości została włączona do danego państwa wbrew woli wielu głosujących (np. miejscowości w okręgu kwidzyńskim, które pozostały w Niemczech). Granica państwowa biegła od tej pory wzdłuż Wisły, na jej prawym brzegu.
Przez widniejące na mapie terytoria wielka historia przetoczy się jeszcze nie raz i to w trakcie zaledwie trzech dekad. Nie tylko zmienią się granice, ale i dojdzie do wymiany ludności po II wojnie światowej. Dziś zdecydowana większość mieszkańców tych obszarów to potomkowie przesiedleńców. Wyrwane korzenie nie oznaczają jednak braku tożsamości i lokalnych strategii identyfikacji kulturowej w granicach dzisiejszego województwa warmińsko-mazurskiego.
Czy znajdą się tutaj osoby pochodzące lub mieszkające na Warmii i Mazurach, oraz chętne by napisać parę słów o swojej małej ojczyźnie i rodzinnej historii?
#plebiscyt #plebiscytnawarmiiimazurach #rok1920