Po zakończeniu działań zbrojnych drugiej wojny światowej rozpoczął się żmudny proces kształtowania nowych granic Polski. Liczne kontrowersje wywoływały wówczas roszczenia i jednostronne regulacje rządów ościennych państw, pamięć o przedwojennych sporach granicznych oraz zróżnicowanie etniczne pogranicza. Wiele takich punktów zapalnych leżało wzdłuż nowego odcinka granicy polsko-czechosłowackiej – od Kotliny Kłodzkiej po Zaolzie, czyli terytorium położone na lewym brzegu rzeki Olzy (Czesi wskazują, że Zaolzie to nazwa polonocentryczna, ukuta z punktu widzenia polskiej części Cieszyna). Ten niewielki obszar obejmujący m.in. miasta Bogumin, Jabłonków, Karwina czy Trzyniec przed pierwszą wojną światową był częścią Księstwa Cieszyńskiego i od XVII w. wchodził w skład dóbr różnych dynastii książęcych. Cechą charakterystyczną terenu był większościowy odsetek ludności polskojęzycznej. Mimo to, po pierwszej wojnie światowej polsko-czechosłowacki konflikt o Zaolzie został rozstrzygnięty na korzyść Czechów, a mieszkający tam Polacy przez kolejne lata doświadczali marginalizacji społeczno-administracyjnej.
Jesienią 1938 r. na mocy układu monachijskiego i za haniebną zgodą premierów Wielkiej Brytanii i Francji z państwa czechosłowackiego wykrojono niemal 40% powierzchni przyłączonej do III Rzeszy i częściowo do Węgier. Polskie władze w atmosferze skandalu międzynarodowego postanowiły wykorzystać osłabienie południowego sąsiada i zajęły obszar Zaolzia o powierzchni 906 km2 zamieszkiwany w większości przez ludność polską. Władze w Warszawie oskarżono wówczas o współudział w akcie rozbioru Czechosłowacji. Co ciekawe, to właśnie wtedy w polskiej prasie pojawiło się w stosunku do Zaolzia określenie „Ziemi Odzyskanej”, które po wojnie zostanie spopularyzowane w odniesieniu do ziem zachodnich i północnych współczesnej Polski.
Konflikt graniczny o Zaolzie przerwał upadek Czechosłowacji, agresja niemiecka na Polskę i włączenie spornego terenu do III Rzeszy w ramach Okręgu Rzeszy Śląsk. Dawne antagonizmy wybrzmiały jednak ze zdwojoną siłą wkrótce po opuszczeniu Zaolzia przez Niemców pod koniec kwietnia 1945 r. Miejscowi Polacy niezwłocznie przystąpili tu do organizowania komórek administracji państwowej, jednak dla władz w Pradze podstawą do wszelkich rozmów na temat granic w regionie był powrót do stanu sprzed układu monachijskiego. Dlatego przy wsparciu sowieckich komendantur wojskowych sporny obszar objęto czechosłowacką administracją, a polską ludność dosięgły oskarżenia o kolaborację z Niemcami i związane z tymi oskarżeniami represje.
Aspiracje władz czeskich sięgały jednak o wiele dalej i obejmowały takie miasta, jak: Głubczyce, Kłodzko, Koźle, Nysę, Otmuchów, Prudnik, a nawet Racibórz. Problematyczne pogranicze objęto akcją agitatorską obu stron. Czesi w strojach zakonników chodzili po domach i zbierali podpisy pod petycjami, żądając przyłączenia dalszych terenów do Czechosłowacji. Równocześnie w Częstochowie powstała tajna komórka polskiej armii nazywana Sztabem Zaolziańskim. Jej członkowie wydawali propagandowy organ prasowy „Głos Zaolziański” i aż do 1948 r. prowadzili działania jako lokalni patrioci zza Olzy.
Zarzewiem dyplomatycznego i militarnego kryzysu był incydent w Chałupkach w powiecie raciborskim. W dniach 12-15 czerwca 1945 r. czechosłowacki oddział piechoty wspierany przez czołg zajął tamtejszą stację kolejową, aresztował polskich kolejarzy, a polską ludność odstawił za Odrę. Marszałek Michał Rola-Żymierski pełniący w tym czasie władzę w zastępstwie nieobecnych premiera, wicepremiera i ministra spraw zagranicznych w ostrych słowach zażądał wycofania czechosłowackich żołnierzy z powiatu raciborskiego, a ponadto także z Zaolzia. Ultimatum mijało 18 czerwca, na kiedy wyznaczono termin zajęcia Zaolzia – wówczas jednak zainterweniował Stalin, który polecił wstrzymać wszelkie akcje zbrojne i rozpocząć negocjacje. Ostatecznie na mocy polsko-czechosłowackiego układu granicznego z 13 czerwca 1958 r. Zaolzie zostało ostatecznie przyznane Czechosłowacji – przy Polsce pozostały jednak tereny na północ od głównych grzbietów sudeckich.
_______
Wszystkie nasze mapy są dostępne w pełnej rozdzielczości na naszej stronie internetowej: http://atlas2022.uw.edu.pl/materialy-edukacyjne/mapy/
Powiązane zdjęcia:
