Według spisu ludności z 2009 roku, około 0,2% ludności republiki Kazachstanu (tj. ponad 34 tys. osób) stanowią obywatele narodowości polskiej. Nieoficjalne źródła podają jednak, że kazachska Polonia liczyć może nawet 100 tys. osób. Jakie historie kryją się za tym fragmentem statystyki i jakie losy spotkały przodków Polaków, którzy koncentrują się dziś w północnej i środkowej część kraju, czyli obwodach: północnokazachstańskim, akmolskim i kustanajskim?
Przede wszystkim należy pamiętać, że społeczność polska w Kazachstanie stanowi pokłosie dwóch odrębnych zjawisk. Pierwszym jest dobrowolna fala migracyjna z przełomu XIX wieku i XX wieku, zapoczątkowana przez carat i mająca podłoże ekonomiczne. Wówczas to, w związku z industrializacją i procesami zagospodarowywania nieużytków w głębi Imperium Rosyjskiego, na tereny Kazachstanu przybywali między innymi bezrolni chłopi z Królestwa Polskiego. Fala ta nie była jednak na tyle liczna i znacząca, jak choćby mająca miejsce w tym samym czasie zamorska emigracja chłopstwa do obu Ameryk.
Drugi i zarazem kluczowy proces, na fundamentach którego zbudowana jest kazachska Polonia, obejmuje kilka etapów deportacji ludności polskiej z terenów dzisiejszej Ukrainy, Litwy i Białorusi w latach 30. i 40. XX wieku. Niemal dokładnie 86 lat temu, 28 kwietnia 1936 roku Rada Komisarzy Ludowych ZSRR przyjęła uchwałę „O przesiedleniu polsko-niemieckiego elementu nacjonalistycznego z przygranicznych rejonów”, czyli terenów położonych na wschód od granic II RP. Pierwsze zesłania na teren północnego Kazachstanu miały miejsce już w maju i czerwcu; akcję kontynuowano we wrześniu i październiku tego samego roku. Represje dotknęły wówczas około 70 tys. mieszkańców wschodnich rubieży Podola i Wołynia, z czego przytłaczającą większość stanowili Polacy, a znacznie mniejszy procent – wołyńscy osadnicy niemieccy. Zesłańcy, którzy trafili wówczas na tereny północnego Kazachstanu, zakładali nowe osiedla – taką genezę ma na przykład wieś o nazwie Jasna Polana położona w rejonie Tajynsza, współcześnie w około 50 procentach zamieszkiwana przez ludność pochodzenia polskiego.
Masowe wysiedlenia w głąb Związku Radzieckiego, w tym na stepy kazachskie, odbywały się następnie w ramach operacji narodowościowej przeprowadzonej przez NKWD w latach 1937-1938, w okresie “Wielkiego terroru”. Przybierały one często charakter ludobójstwa wymierzonego bezpośrednio w ludność polską – śmierć głodową lub przez rozstrzelanie poniosły wówczas tysiące Polaków. Po wybuchu II wojny światowej, w latach 1940-1941, przymusowe deportacje w głąb Związku Sowieckiego ponownie objęły ludność uznawaną przez władze za element “antysowiecki”. Do Kazachstanu trafili w ten sposób mieszkańcy terenów wcielonych do ZSRR, którzy mieli zostać poddani depolonizacji: głównie kobiety, dzieci i osoby starsze.
Zaadoptowani do nowych, trudnych warunków, osiedleni na wschodzie Polacy starali się pielęgnować pamięć i tradycje związane z tożsamością narodową i religią (które były wyznacznikami ważniejszymi aniżeli język, bardzo zróżnicowany i odzwierciedlający językową mozaikę wschodniego pogranicza). Wkrótce po upadku Związku Radzieckiego, w niepodległej Republice Kazachstanu zaczęto powoływać do życia organizacje zrzeszające Polaków oraz uczyć dzieci języka polskiego. Do kluczowych organizacji polonijnych należą: Dom Kultury Polskiej w Czkałowie, Dom Polski im. Jana Pawła II w Jasnej Polanie, Rejonowe Centrum Kultury Polskiej w Pierwomajce czy Dom Polski w Tarazie.
Narracje polskich zesłańców w głąb ZSRR (w tym do Kazachstanu) oraz ich potomków zgłębiane są w ramach współczesnych studiów nad pamięcią wysiedleń. Czy znasz książki, które poruszają ten temat?
_______
Wszystkie nasze mapy są dostępne w pełnej rozdzielczości na naszej stronie internetowej: https://atlas2022.uw.edu.pl/materialy-edukacyjne/mapy/