Prezentowana dzisiaj mapa przedstawia prawdopodobnie najbardziej zróżnicowany religijnie i narodowościowo powiat w Polsce. Powiat hajnowski, bo o nim mowa, położony jest w południowo-wschodniej części województwa podlaskiego i przylega bezpośrednio do granicy polsko-białoruskiej. To tu znajduje się znana w całym kraju Białowieża wraz z otaczającą ją puszczą. Powiat hajnowski to pogranicze religijne (katolicko-prawosławne) i narodowościowe (polsko-białorusko-ukraińskie). Jest on przykładem wielokulturowości – tak charakterystycznej dla dawnej Rzeczypospolitej. Jest to zarazem miejsce, które można określić „trójstykiem kulturowym” Polski, Białorusi i Ukrainy – trzech etnosów – z jednej strony różnych i unikatowych, ale z drugiej mających ze sobą wiele cech łączących i wspólną, długą, choć nie zawsze prostą i łatwą, historię.
Zróżnicowanie kulturowe, narodowościowe czy religijne ujawnia się w obiektach dużej i małej architektury. W powiecie hajnowskim pluralizm religijny znajduje swoje odzwierciedlenie w obiektach sakralnych: świątyniach oraz krzyżach i kapliczkach przydrożnych. Dzisiejsza mapa w dużym stopniu jest wynikiem inwentaryzacji w terenie wymienionych obiektów, zwłaszcza tych ostatnich (przecież kościoły i cerkwie widać z daleka, a przydrożne krzyże i kapliczki kryją się skromnie między drzewami czy za zakrętami polnych dróg), z reguły niepozornych, ale ważnych w procesie określania tożsamości terytorium. Dopiero poznanie rozmieszczenia obiektów małej architektury pozwala delimitować na mapie i w terenie subtelne granice kulturowe między Zachodem a Wschodem. Czy w czasie swoich wędrówek turystycznych zwracacie uwagę na przydrożne krzyże i kapliczki?
Warto zwrócić uwagę, iż miejscowości w powiecie hajnowskim, do których przez dłuższy czas miała lub dalej ma miejsce migracja ludzi z innych stron Polski – przede wszystkim Białowieża i Hajnówka – są zamieszkane przez katolików w znacznie większym stopniu niż gminy sąsiadujące z nimi od północy i południa. W odróżnieniu od cerkwi prawosławnych, kościoły katolickie znajdują się w powiecie wyłącznie w miejscowościach będących siedzibami gmin, a odsetek osób tego wyznania jest tam z reguły wyższy.
Powiat hajnowski leży też na pograniczu etnolektów białoruskiego i ukraińskiego. Wraz z unicestwieniem w średniowieczu świata Jaćwingów na opisywany teren zaczęli napływać osadnicy z południa – żywioł ukraiński, oraz z północnego wschodu – żywioł białoruski. Będące efektem tych migracji różnice językowe można zaobserwować w gwarach lokalnych używanych do dziś zwłaszcza na wsiach i przez starsze pokolenie, a także dzięki nazwom gwarowym miejscowości (zostały one umieszczone na mapie obok nazw urzędowych). W efekcie badań terenowych naszkicowano na mapie przybliżone zasięgi etnolektów oraz stref przejściowych. Czy w czasie swoich wędrówek po tej części Podlasia spotkaliście się z nazwami gwarowymi miejscowości?
_______
Wszystkie nasze mapy są dostępne w pełnej rozdzielczości na naszej stronie internetowej: https://atlas2022.uw.edu.pl/materialy-edukacyjne/mapy/