Dziś przypada 83. rocznica podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow zawartego między Trzecią Rzeszą i Związkiem Sowieckim 23 sierpnia 1939 r. Jak doszło do tego złowrogiego przymierza i jakie były kulisy spotkania ministrów spraw zagranicznych obu totalitarnych reżimów?
Jeszcze trzy lata przed niemiecko-sowieckim pojednaniem władze Trzeciej Rzeszy podpisały z japońską delegacją tzw. pakt antykominternowski, koordynujący działania wymierzone w Międzynarodówkę Komunistyczną (1936). Genezą tego aliansu był m.in. paniczny strach przed bolszewizmem i chęć zdławienia komunistycznego fermentu w Niemczech. Przeciwna strona nie pozostawała dłużna, a sekretarz generalny Międzynarodówki, Georgi Dimitrow, wzywał do stworzenia jednolitego frontu narodów i proletariatu przeciwko faszyzmowi.
Kolejne lata przyniosły jednak diametralne zmiany w stosunkach między oboma reżimami, a Józef Stalin 10 marca 1939 r. na zjeździe partii komunistycznej rzeczowo stwierdził w obecności niemieckich dyplomatów, że „polityka jest polityką, jak mówią starzy, wytrawni dyplomaci”. Stalin nie tylko nie atakował już wtedy hitlerowskich Niemiec – podkreślał wręcz, że to zachodnioeuropejscy politycy pragną „wzniecić gniew Związku Radzieckiego przeciwko Niemcom, zatruć atmosferę i sprowokować konflikt z Niemcami bez widocznych do tego podstaw”. Ocieplenie czuć było również po drugiej stronie. W kwietniowym memorandum sekretarza stanu MSZ Trzeciej Rzeczy Ernsta von Weizsäckera odnotowano fakt obustronnej chęci odbudowania zerwanych kontaktów handlowych.
Nie oznacza to, że całe Politbiuro pragnęło zbliżenia z Niemcami. Sam ludowy komisarz spraw zagranicznych Maksym Litwinow nawoływał do budowy antyniemieckiego frontu, a sowiecki ambasador w Berlinie Aleksiej Mieriekałow wyraził złowieszczy, lecz trzeźwy pogląd, że już za dwa-trzy lata Hitler dokona agresji na Związek Sowiecki. Z drugiej strony Wiaczesław Mołotow przekonywał o potrzebie porozumienia z niemieckim reżimem. Opcję proniemiecką reprezentował również sam Stalin, który wkrótce pozbył się przeciwników ocieplenia stosunków z Niemcami.
Początkowo niechętny zbliżeniu Hitler doszedł do wniosku, że w perspektywie siłowego rozwiązania kłopotów z Polską potrzebuje neutralnej Rosji. W takim układzie geopolitycznym mógł liczyć na to, że wojna polska-niemiecka nie wyjdzie poza ramy konfliktu o zasięgu lokalnym. Na przełomie lipca i sierpnia Auswärtiges Amt zainicjowało więc starania o przyjęcie ministra Joachima von Ribbentropa na Kremlu. Dzięki polityce Mołotowa i zabiegom Friedricha Wernera von Schulenburga, ambasadora niemieckiego w Moskwie, 23 sierpnia 1939 r. Ribbentrop przybył do Moskwy. Doszło wówczas do podpisania konstruowanego od kilku dni paktu o nieagresji. Dokument podpisany przez sygnatariuszy zawierał 7 artykułów regulujących stosunki dyplomatyczne w przypadku wybuchu wojny. Dołączono do niego również tajny protokół określający strefy interesów na terytoriach państw bałtyckich i Polski, a także oddający Besarabię wpływom politycznym Kremla. Strefy niemiecka i rosyjska na terytorium Polski miały być rozgraniczone liniami Sanu, Wisły i Narwi.
Dla Hitlera znaczenie paktu miało podrzędną wagę. Nie zależało mu na udziale Armii Czerwonej w nadchodzącej wojnie – liczył się przede wszystkim efekt zaskoczenia Anglii i Francji nagłym zwrotem polityki zagranicznej Rosji oraz neutralizacja Stalina jako potencjalnego alianta zachodnich mocarstw. Dwa dni po podpisaniu paktu, 25 sierpnia, doszło do zawarcia polsko-brytyjskiego układu sojuszniczego. Odbierał on znaczenie paktowi Ribbentrop-Mołotow jako gwarancji, że wojna z Polską będzie wyłącznie konfliktem lokalnym. W tej sytuacji Stalin mógł uznać pakt za nieważny, gdyż w następstwie wojny niemiecko-polskiej mogłoby dojść do konfliktu sowiecko-brytyjskiego. Kreml zinterpretował jednak układ polsko-brytyjski jako niedotyczący Rosji. Stalin mógł się teraz obawiać jedynie rezygnacji Hitlera z napaści na państwo polskie i braku możliwości poszerzenia strefy wpływów. Sowietów uspokoił sam Ribbentrop, który 29 sierpnia powiedział pełnomocnikowi sowieckiemu w Berlinie, że rozwiązanie kwestii polskiej nastąpi „na dniach i za wszelką cenę”.
_______
Wszystkie nasze mapy są dostępne w pełnej rozdzielczości na naszej stronie internetowej: http://atlas2022.uw.edu.pl/materialy-edukacyjne/mapy/